Testosteron należy do grupy androgenów i występuje zarówno u mężczyzn jak i u kobiet. Jest jednak głównym hormonem płciowym mężczyzn (z Greckiego przedrostek andr oznacza męski). Poziom testosteronu jest w przybliżeniu dziesięciokrotnie wyższy u mężczyzn niż u kobiet. W pierwszej kolejności testosteron odpowiada za prawidłowe funkcjonowanie męskiego układu rozrodczego. Z kolei anaboliczne właściwości testosteronu kształtują męską aparycję – zwiększona masa mięśniowa i kostna, owłosienie oraz niski głos – tzw. drugorzędowe cechy płciowe. Dlatego testosteron i pozostałe androgeny określane są mianem hormonów maskulinizujących, wirylizujących. Produkcja testosteronu spada z wiekiem, a rosnąca świadomość zdrowotna mężczyzn powoduje wzrost popularności zastrzyków z testosteronu, które podtrzymują ich dobrostan fizyczny i psychiczny. Nielegalne stosowanie androgenów jako środków dopingujących przez sportowców spowodowało, że testosteron niesłusznie bywa źle postrzegany.
Testosteron i męski układ płciowy
Głównym źródłem testosteronu są jądra, w mniejszym stopniu produkują go również nadnercza, a u kobiet jajniki. Testosteron stymuluje produkcję plemników (męskie komórki rozrodcze). Ponadto testosteron reguluje funkcje prostaty, która pełni rolę przełącznika pomiędzy procesem oddawania moczu (mikcja) a wytryskiem (ejakulacja). Prostata wytwarza również płyn wchodzący w skład nasienia (sperma), będącego nośnikiem dla plemników. U mężczyzn hormon ten jest stosowany do leczenia między innymi:
- hipogonadyzmu,
- opóźnionego dojrzewania,
- impotencji,
- zaburzeń spermatogenezy.
Stężenie testosteronu wykazuje dobowe wahania i jest najwyższe w godzinach porannych (4:00 – 8:00), występując zbieżnie z tzw. porannym wzwodem (erekcja). Spadek stężenia testosteronu koreluje z wiekiem.
Rola męskich hormonów płciowych u kobiet
Znaczenie androgenów w kobiecym organizmie nie zostało dotychczas dobrze zbadane. Uważa się, że testosteron wpływa na popęd seksualny, funkcjonowanie układu rozrodczego i mineralizację kości u kobiet. Wykazano korelację pomiędzy zbyt wysokim stężeniem testosteronu a zaburzeniami menstruacji, płodności i rozwojem policystycznych jajników (PCOS). Testosteron jest stosowany jako lek w raku piersi.
Androgeny i doping
Testosteron wykazuje silne działanie anaboliczne, dlatego był wykorzystywany jako środek dopingujący również przez kobiety. Testosteron zwiększa masę mięśni szkieletowych i wytrzymałość fizyczną, ale równocześnie może powodować szereg działań niepożądanych. Androgeny powodują rozwój męskich cech fizycznych u kobiet, w szczególności wzrost owłosienia (hirsutyzm). Dodatkowo u obu płci testosteron może powodować trądzik i uszkodzenia wątroby (hepatotoksyczność). Niekiedy testosteron powoduje patologiczny wrost ilości czerwonych krwinek (czerwienica, nadkrwistość) oraz zwiększa agregację płytek krwi przez co zwiększa ryzyko zakrzepowo – zatorowe. Charakterystycznymi objawami czerwienicy są: osłabienie, bóle głowy, zaburzenia widzenia i słuchu, świąd skóry, bóle brzucha wywołane powiększeniem śledziony. Nadmiar testosteronu może powodować przerost tkanki gruczołowej piersi u mężczyzn – ginekomastia. Za to zjawisko odpowiada biochemiczna przemiana (aromatyzacja) testosteronu w damski hormon z grupy estrogenów.
Hormonalna terapia zastępcza u mężczyzn
Najwyższy poziom testosteronu u mężczyzn występuje pomiędzy 20 a 35 rokiem życia. Póżniej, wraz z wiekiem jego produkcja spada. Przełom występuje około 50 roku życia, wówczas niektórzy mężczyźni mogą zaobserwować spowolnienie metabolizmu – spadek masy mięśniowej i wzrost tkanki tłuszczowej. Mogą się również pojawić problemy z przerostem prostaty i erekcją. Czasami obniżeniu ulegają również samopoczucie i libido. Spadek poziomu testosteronu jest czynnikiem ryzyka cukrzycy, osteoporozy, zespołu metabolicznego i chorób układu naczyniowego. Żeby kontrolować przebieg męskiego klimakterium (andropauza) coraz częściej stosowana jest hormonalna terapia zastępcza (HTZ). Opiera się ona na podawaniu testosteronu w zastrzykach domięśniowych żeby uzupełnić jego niedobory. Aktualnie trwa dyskusja na temat potencjalnych zysków i strat jakie może przynieść stosowanie HTZ w andropauzie. W literaturze można znaleźć sprzeczne dane na temat wpływu testosteronu na rozwój raka prostaty.
Jaki jest prawidłowy poziom testosteronu?
Testosteron jest hormonem steroidowym – słabo rozpuszcza się w roztworach wodnych. Dlatego w osoczu krwi większość tego hormonu pozostaje związana z białkami – albuminą i wyspecjalizowaną w tym celu globuliną – SHBG (Sex hormone-binding globulin). Niewielka frakcja testosteronu występuje w wolnej postaci – fTST (free testosterone). Żeby oznaczyć poziom testosteronu trzeba pobrać krew. Norma testosteronu zależy od metody oznaczenia – każdorazowo trzeba sprawdzić wartości referencyjne podane przez laboratorium. U mężczyzn całkowity poziom testosteronu (TT) waha się na poziomie od 250 – 1000 ng/dl, dla kobiet zakres ten wynosi 15 – 70 ng/dl.
Jak podnieść poziom testosteronu?
Suplementy (np. witaminy z grupy B, witamina C, cynk, magnez, zioła) najczęściej okazują się nieskuteczne i nie podnoszą poziomu testosteronu. Z reguły skuteczniejsza jest zmiana trybu życia – aktywność fizyczna, zrzucenie nadmiernych kilogramów, rezygnacja z używek i prawidłowa ilość snu. Duże niedobory testosteronu wymagają leczenia zastrzykami.
