Pacjenci z założonym do pęcherza cewnikiem Foleya, niekiedy borykają się z problemem polegającym na przymusie zbyt częstej jego wymiany. Z czasem cewnik może tracić drożność, przez co zaczyna przeciekać albo powoduje tamponadę pęcherza – zatrzymanie moczu. Głównym i nieuniknionym powodem, dla którego cewniki się zapychają jest naturalne zjawisko polegające na tworzeniu się biofilmu bakteryjnego – “zarastanie” światła cewnika przez florę bakteryjną. Błędy podczas cewnikowania pęcherza, problemy z higieną osobistą, antybiotykoterapia, niewydolność nerek oraz płeć mogą przyspieszać rozwój biofilmu. Cewnik może również zostać zapchany przez skrzep albo tzw. kamień moczowy, ale inaczej niż w przypadku biofilmu na takie ryzyko narażeni są tylko niektórzy pacjenci.
Co to jest biofilm i jakie ma znaczenie w patogenezie
Biofilm to śluzowata, trójwymiarowa struktura stworzona przez bakterie przylegające do siebie i podłoża. Bakterie tworzące biofilm wydzielają polisacharydy, tłuszcze i białka, które stanowią dla nich rodzaj rusztowania/szkieletu nadającego odporność na czynniki fizyczne, chemiczne i biologiczne. Biofilm nie jest podatny na penetrację przez antybiotyki i może zawierać enzymy, np. β-laktamazy. Bakterie wytwarzają biofilm w odpowiedzi na różne czynniki środowiskowe – np. w obronie przed antybiotykami. Szacuje się, że biofilm występuje w ponad 70% przypadków infekcji u ludzi. Obecność biofilmu stwierdzono np. w:
- zakażeniu układu moczowego (ZUM),
- płytce nazębnej,
- w ranach przewlekłych (np. Pseudomonas aeruginosa, leczenie ran),
- zapaleniu płuc (Streptococcus pneumoniae),
- kolonizacji wszelkich cewników medycznych.
W pewnym sensie biofilm można uznać za rodzaj prymitywnej tkanki – ewolucyjny krok organizmów jednokomórkowych w stronę wielokomórkowych. Organizacja komórek bakteryjnych w biofilm ułatwia bakteriom zdobycie siedliska i przetrwanie. Biofilm może zawierać różne gatunki bakterii czerpiących wzajemne korzyści z symbiozy.
Jak cewnikować pęcherz żeby uniknąć zakażeń odcewnikowych
Zabieg cewnikowania pęcherza powinien być przeprowadzony z zachowaniem zasad aseptyki oraz troską o komfort pacjenta. Cewnik Foleya użyty do zabiegu musi być jałowy, a materiał, z którego go wykonano może zawierać substancje bakteriostatyczne – np. jony srebra. Żel do cewnikowania pęcherza również musi być jałowy i jednorazowy. Przystępując do cewnikowania pęcherza należy dokładnie zdezynfekować ujście cewki moczowej.
Żel do cewnikowania pęcherza
Istotnym czynnikiem ryzyka podczas zakładania cewnika pęcherzowego jest żel do nawilżania cewki moczowej. Niestety z mojej obserwacji wynika, iż w wielu przypadkach zadanie jakie stawia się żelowi do cewnikowania niesłusznie skupia się jedynie na zapewnieniu komfortu podczas przesuwania drenu przez cewkę do pęcherza moczowego. Wiele osób zwraca uwagę tylko aby żel zmniejszał tarcie i zawierał znieczulającą lidokainę – nieświadomi ryzyka wielokrotnie używają tej samej tubki żelu. Prawidłowo żel do cewnika powinien: nawilżać, być sterylny i jednorazowy (np. 5 – 10 ml w strzykawce) i poza anestetykiem (znieczula) powinien zawierać również substancję bakteriobójczą.
Aktualnie na rynku dostępne są żele do cewnikowania z przeciwbakteryjną chlorheksydyną. Nie jest to jednak optymalny dezynfektant dlatego, że działa na ścianę komórkową bakterii czyli głównie na bakterie gram – dodatnie. Podczas gdy głównym czynnikiem etiologicznym zakażeń układu moczowego są bakterie gram – ujemne (mają szczątkową ścianę komórkową). Dlatego najważniejsze jest, żeby żel do cewnikowania pęcherza był jednorazowy.
Smutnym faktem jest, to że niektórzy pacjenci wielokrotnie używają tego samego żelu podczas samocewnikowania ze względów ekonomicznych.
Utrzymywanie cewnika pęcherzowego – higiena osobista
Najczęstszą bakterią stwierdzoną podczas zakażenia układu moczowego (ZUM) jest pałeczka okrężnicy (Escherichia coli) bytująca w ludzkim układzie pokarmowym i wydalana wraz z kałem. Wskazuje to wprost na konieczność zachowania prawidłowej higieny osobistej.
Worek do zbiórki moczu, zawsze powinien być poniżej cewki moczowej. Ewentualne cofanie moczu z worka do cewnika i dalej do pęcherza grozi kontaminacją, rozwojem biofilmu i zakażeniom. Worek na mocz należy zmienić na nowy nie rzadziej niż raz na dwa dni. Bakteria obecna we florze fizjologicznej człowieka – Proteus sp. może się poruszać z worka do pęcherza powodując stan zapalny. Ponadto aktywność biochemiczna Proteus zmienia pH moczu i powoduje wytrącanie kamieni moczowych mogących zapchać układ moczowy.
Mechaniczne płukanie cewnika (o ile urolog) nie zalecił inaczej również nie jest wskazane i może stanowić wrota zakażenia.
Zapchany cewnik Foleya – przeciek albo tamponada pęcherza
Rozwój biofilmu prowadzi do zwężenia przekroju cewnika aż do jego całkowitego zatkania. Gdy światło cewnika zaczyna się zamykać ciśnienie moczu może spowodować, że będzie on wydostawać się pomiędzy cewnikiem a ścianą cewki – przeciekać. Całkowite zatkanie cewnika przez biofilm, kamień lub skrzep może wywołać tamponadę pęcherza moczowego.
Kto jest narażony na zakażenie układu moczowego
Kobiety narażone są na infekcje układu moczowego bardziej niż mężczyźni. Krótsza cewka moczowa sprawia, że bakterie mają krótszą drogę do pęcherza właśnie u kobiet.
Zakażenia układu moczowego obserwowane są częściej u pacjentów w podeszłym wieku. Pacjenci z niewydolnością nerek, sikają rzadziej i w mniejszych ilościach. Dlatego ich układ moczowy jest rzadziej płukany co sprzyja rozwojowi biofilmu i krystalizacji. Zastój moczu sprzyja rozwojowi bakterii. Długotrwała antybiotykoterapia i obniżona odporność również predysponują do ZUM. Przewlekłe cewnikowanie zwiększa ryzyko zakażenia układu moczowego. Osoba z założonym cewnikiem do pęcherza powinna przyjmować dużo płynów żeby produkować/wydalać więcej moczu – fizjologiczne płukanie cewnika pozytywnie wpływa na utrzymanie jego drożności.
